آرینا خبر - رامین حسن زاده - آمایش سرزمین، ارزیابی نظام‌مند عوامل طبیعی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و… به منظور یافتن راهی برای تشویق و کمک به جامعه بهره‌برداران در انتخاب گزینه‌هایی مناسب برای افزایش و پایداری توان سرزمینی در جهت برآورد نیازهای جامعه است.

رامین حسن زاده - فعال رسانه ای و مدیر مسئول آرینا خبر

 پایگاه خبری و اطلاع رسانی ایرانیان

به بیانی دیگر، توزیع متوازن و هماهنگ جغرافیای کلیه فعالیت‌های اقتصادی-اجتماعی در پهنه سرزمین نسبت به قابلیت‌ها و منابع طبیعی و انسانی را آمایش سرزمین می‌گویند.

از مهم‌ترین خصوصیات برنامه آمایش سرزمین جامع نگری، کیفیت و سازماندهی فضایی آن است.

پایدارترین آرایشی که به سه مؤلفه مهم جمعیت – سرمایه - منابع طبیعی و محیطی یک منطقه یا سرزمین ختم می‌شود برنامهٔ آمایش سرزمین نامیده می‌شود.

سندی است که با توجه به اکوسیستم داخلی و بیرونی زمین و بر اساس میزان تأثیر و نقش آفرینی عوامل متعدد برای زندگی بهتر و تعامل بیشتر با طبیعت تنظیم می‌گردد.

عوامل نقش آفرین می‌توانند زمین شناختی، آب و هوایی و قابلیت‌های اقلیمی منطقه باشند که شناخت و منظور نمودن آنها در برنامه‌ها می‌تواند در میزان تعامل جمعیت‌های انسانی با محیط در جهت برآورده کردن نیازهای حیاتی چون آب، هوا، غذا و نیازهای امنیتی و تاب آوری انسان در مقابل حوادث طبیعی مؤثر باشد.

در تعریفی عملیاتی از آمایش سرزمین می‌توان گفت: آمایش سرزمین، برنامهٔ راهبردی سرزمینی است برای تعادل بخشی که با بازآرایی فعالیت، جمعیت و زیرساخت‌ها و بر شالوده توان و استعدادهای سرزمین صورت می‌گیرد.

معمولاً آمایش سرزمین برای ارتقای نتایج اجتماعی و زیست‌محیطی مطلوب‌تر و همچنین استفاده کارآمدتر از منابع انجام می‌شود.

 به‌طور خاص، اهداف برنامه‌ریزی کاربری مدرن اغلب شامل حفاظت از محیط زیست، مهار گسترش بی‌رویه شهری، کاستن از هزینه‌های حمل‌ونقل، جلوگیری از تعارض کاربری سرزمین و کاهش قرار گرفتن در معرض آلاینده‌ها است.

برای رسیدن به این هدف‌ها، برنامه‌ریزان تصور می‌کنند که تنظیم کاربری سرزمین، الگوهای رفتار انسان را تغییر می‌دهد و این تغییرها سودمند هستند.

فرض اول، اینکه تنظیم کاربری سرزمین، الگوهای رفتار انسان را تغییر می‌دهد، به‌طور گسترده پذیرفته شده‌است.

با این حال، فرض دوم - که این تغییرها سودمند هستند - مورد مناقشه است و به مکان و مقررات مورد بحث بستگی دارد.

آمایش سرزمین سال‌های زیادی است که قرار است در ایران اجرا شود.

البته سابقه اجرای طرح های آمایش سرزمینی به قبل از انقلاب برمی‌گردد.         

در سال ۱۳۵۳ دفتر آمایش سرزمین توسط سازمان برنامه و بودجه تأسیس شد.

در سال ۱۳۵۴ قرارداد تهیه طرح آمایش سرزمین با یکی از شرکت های مهندسین مشاور بسته شد که نتایج اولیه مطالعات در سال ۱۳۵۵ منتشر شد.

بعد از انقلاب در دوره‌های مختلفی، مطالعات و گزارش‌های آمایشی در سازمان برنامه و بودجه تهیه شد.

تشکیل مرکز ملی آمایش سرزمین، تصویب ضوابط ملی آمایش سرزمین و شروع مطالعات برنامه آمایش در استان‌ها از اتفاقات قابل توجه در دهه هشتاد بود.

با انحلال سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور در سال ۱۳۸۶ نیز فعالیت‌های آمایش بسیار کاهش یافت تا آنکه با احیای مجدد سازمان برنامه و بودجه در سال ۱۳۹۴، با تشکیل شورای عالی آمایش سرزمین و تصویب اسناد ملی و استانی آمایش سرزمین دوباره توجه به آمایش سرزمینی بیشتر شد.

سند آمایش ملی سرزمین در اسفند ۱۳۹۹ به تصویب شورای عالی آمایش سرزمین رسید.

این سند تا افق ۱۴۲۴ در نظر گرفته است.

قبل از انقلاب آمایش سرزمینی در سه بخش کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت قرار بود اجرا شود و اگر اجرا می‌شد و به اهداف کلان خود می‌رسید، برنامه بلند مدت آن باید سال 1393 به اتمام می‌رسید و ایران یک کشور توسعه یافته می‌شد.

ولی بعد از انقلاب، این برنامه‌ها اجرا نشد و علی‌ رغم اینکه کارشناسان زیادی همواره بر اهمیت این برنامه تأکید داشته‎ اند، ولی همچنان این برنامه به علل نا معلوم اجرا نمی‌شود.  

بنابراین چون طرح بسیار مهم فنی و علمی آمایش سرزمین در کشور اجرا نشده است بنابراین هر کسی در هر جایی که رانت، قدرت و توانایی اجرایی وجود دارد مخصوصا از طریق نمایندگان دوره های مختلف مجلس، می‌تواند با سودجویی صنایع پر مصرف آب و کشاورزی آب ‌بر مانند: ایجاد صنایع پتروشیمی و فولاد و کشت محصولات پر مصرف آب در مناطق خشک که فاقد منابع آبی کافی هستند و راه اندازی و تولید آنها از نظر کارشناسی علمی و خردمندانه نمی باشد را بدون در نظر گرفتن ملاحظات زیست محیطی و ملاحظات فنی و علمی راه‌اندازی کند که نتیجه آن می شود تخلیه منابع آبی سفره های زیر زمینی و فرونشست زمین و شور شدن سفره های آب های زیر زمینی و ورشگستگی آبی و مهاجرات های اقلیمی و تبعات سنگین آن در مناطق مختلف کشور.

تا زمانی که طرح علمی و فنی آمایش سرزمین در مراکز اداری کشور تصویب و اجرا نشود، برنامه‌های پنج ساله توسعه نیز نمی توانند راه به جایی ببرند و در ایران موثر واقع گردد.

چرا که طبق نظر کارشناسی برنامه‌های پنج ساله توسعه کشور باید در قالب برنامه آمایش سرزمین و به عنوان گام‌های کوتاه مدت برنامه تصویب و اجرا شوند.

به عنوان مثال: در سال 1404 که قرار بود ایران طبق برنامه تدوین شده رشد کرده و توسعه یابد و در بسیاری از شاخص ها رتبه اول کشورهای منطقه شود، نه تنها این رشد مهیا نشد بلکه در برخی زمینه ها هم کشور در شرایط و موقعیت بدتری قرار گرفت.  

در همین موضوع آب‌های زیرزمینی، 188 دشت وضعیت آزاد، 273 دشت وضعیت ممنوعه، 135 دشت وضعیت ممنوعه بحرانی و 13 دشت در لیست پیشنهاد ممنوعیت قرار دارند.

لذا می‌توان گفت که: 421 دشت دارای وضعیت ممنوعه و ممنوعه بحرانی هستند که با افت دائمی، تغییر کیفیت آب و فرونشست زمین مواجه هستند و به عنوان دشت ممنوعه شناخته می‌شوند.

متاسفانه دشت‌هایی که ممنوعه بحرانی هستند وضعیت‌شان به گونه‌ای شده است که از نظر کارشناسی نمی شود گفت که اگر شرایط مناسب فراهم شود برای تغذیه آبخوان‌ها و منابع آبی سفره های زیر زمینی مشکل حل می‌شود.

بلکه به دلیل از دست رفتن خلل و فرج خاک، ظرفیت نگهداری آبخوان از بین می‌رود و شاید هزاران سال طول بکشد که بخشی از آبخوان به وضعیت اولیه برگردد.

فقدان طرح های آمایش سرزمینی به معنی نبود مدیریت علمی و فنی و نداشتن مجموعه قوانین و مقررات لازم و کافی کارشناسی در توسعه ایران است.

از نظر کارشناسی باید پایگاه اطلاعاتی هوشمند سرزمینی در ایران درست گردد.

باید آمایش سرزمین در کشور انجام شود و مدلهای توسعه، آبادانی و پیشرفت طراحی گردد و این ‌که کشور می‌خواهد از نظر توسعه به کجا برسد.

لذا مطالعه، بررسی، تصویب و اجرای هر چه سریعتر طرح آمایش سرزمینی در مراکز اداری کشور از جمله در: دولت و مجلس برای تدوین بهتر طرح های توسعه ای و حفظ طبیعت و منابع آبی ایران و ... طبق نظر و ملاحظات کارشناسی ضروری به نظر می رسد.