آرینا خبر _ چشم‌انداز سازمان جهانی بهداشت، توسعه مرزهای دیجیتال و پرورش اکوسیستم هوش مصنوعی برای ایمنی، عدالت و پیشبرد اهداف توسعه پایدار است که به جهانی سالم‌تر کمک می‌کند.

  چکیده

 سازمان جهانی بهداشت،  نقش مهمی در بهره‌گیری از هوش مصنوعی  برای مدیریت بلایا و بحران‌های سلامت ایفا می‌کند.

این سازمان با تمرکز بر توسعه اکوسیستم هوش مصنوعی ایمن، اخلاقی و عادلانه، تلاش می‌کند فناوری‌های نوین را برای بهبود سیستم‌های بهداشتی و کاهش ریسک بلایا به کار گیرد.

هوش مصنوعی به‌ویژه در پیش‌بینی، آماده‌سازی، پاسخ و بازسازی پس از بلایا کاربرد دارد و می‌تواند با تحلیل داده‌های گسترده، تصمیم‌گیری‌های دقیق‌تر و سریع‌تر را ممکن سازد. 

به گزارش آرینا خبر - سازمان جهانی بهداشت، همچنین بر اهمیت حاکمیت مناسب، شفافیت، مسئولیت‌پذیری و مشارکت عمومی در توسعه و استفاده از هوش مصنوعی تأکید دارد تا از سوءاستفاده‌ها و نابرابری‌ها جلوگیری شود.

همکاری‌های جهانی و ایجاد مراکز تخصصی در زمینه حکمرانی هوش مصنوعی از دیگر اقدامات این سازمان برای تضمین استفاده مسئولانه از این فناوری در مدیریت بلایا است.

 کلمات کلیدی: آمادگی و پاسخ به بحران، امنیت سلامت، بحران‌های سلامت، سازمان جهانی بهداشت، فناوری سلامت، کاهش ریسک بلایا، مدیریت بلایا، ملاحظات ایمنی، توسعه پایدار، هوش مصنوعی

تالیف و گردآوری: دکتر حسن صیامیان

دانشیار گروه فناوری اطلاعات سلامت دانشگاه علوم پزشکی مازندران

 مقدمه

مرور کلی بر مدیریت بحران و پاسخ به بلایا در شهرهای هوشمند

 مدیریت بحران و پاسخ به بلایا به بخش‌های حیاتی برنامه‌ریزی شهری تبدیل شده‌اند، به‌ویژه با رشد شهرها به اکوسیستم‌های پیچیده و به‌هم‌پیوسته.

در شهرهای هوشمند که فناوری به‌طور عمیق در زیرساخت‌ها ادغام شده است، توانایی پیش‌بینی، پاسخ‌دهی و بازیابی از بلایا ابعاد جدیدی یافته است.

مدیریت بحران شامل رویکردی هماهنگ برای کاهش اثرات، آمادگی، واکنش و بازیابی از شرایط اضطراری مانند بلایای طبیعی، حوادث صنعتی و نقض‌های امنیتی است Kapucu و همکاران، ۲۰۱۰. پاسخ به بلایا که زیرمجموعه‌ای از این حوزه است، بر اقدامات فوری برای نجات جان‌ها، کاهش خسارات و بازیابی خدمات ضروری تمرکز دارد.

 شهرهای هوشمند با بهره‌گیری از فناوری‌های به‌هم‌پیوسته، از جمله حسگرها، دستگاه‌های اینترنت اشیاء (IoT) و تحلیل‌های پیشرفته داده‌ها، تاب‌آوری شهری را افزایش می‌دهند.

این ادغام امکان هشدارهای زودهنگام، پایش لحظه‌ای و تخصیص مؤثر منابع در هنگام بحران‌ها را فراهم می‌کند (Batty و همکاران، ۲۰۱۲).

با این حال، رشد جمعیت شهری و پیچیدگی‌های زیرساختی نیازمند سیستم‌های مدیریت بحران پویا و مردم‌محورتر است.

هوش مصنوعی (AI) با توانایی پردازش داده‌های بزرگ، شناسایی الگوها و تحلیل‌های پیش‌بینی‌کننده، به ابزاری تحول‌آفرین در مدیریت بلایا در شهرهای هوشمند تبدیل شده است.

۱.۲ افزایش فراوانی و پیچیدگی بلایا طبیعی و انسانی

 قرن بیست و یکم شاهد افزایش نگران‌کننده‌ای در فراوانی و شدت بلایا بوده است.

تغییرات اقلیمی بلایای طبیعی مانند طوفان‌ها، سیل‌ها و آتش‌سوزی‌های جنگلی را تشدید کرده‌اند، در حالی که شهرنشینی و صنعتی‌شدن خطر بلایای انسانی مانند نشت مواد شیمیایی، حملات سایبری و حوادث تروریستی را افزایش داده‌اند ((IPCC, 2021،

به عنوان مثال، سازمان جهانی هواشناسی (2021) گزارش داده است که بلایای مرتبط با آب و هوا در ۵۰ سال گذشته پنج برابر شده و میلیاردها نفر را در سراسر جهان تحت تأثیر قرار داده است.

به دلیل به‌هم‌پیوستگی فزاینده سیستم‌های شهری، حتی بلایای محلی نیز می‌توانند پیامدهای گسترده‌ای داشته باشند و زنجیره‌های تأمین، سیستم‌های بهداشتی و ایمنی عمومی را مختل کنند.

 پیچیدگی این بلایا اغلب سیستم‌های سنتی مدیریت بحران را تحت فشار قرار می‌دهد. تصمیم‌گیری سریع، تخصیص منابع و ارتباطات در شرایط آشفته بحران حیاتی اما دشوار است.

روش‌های سنتی که به شدت بر قضاوت انسانی و پروتکل‌های از پیش تعیین‌شده متکی‌اند، در تطبیق با ماهیت غیرقابل پیش‌بینی و در حال تحول بحران‌های مدرن مشکل دارند.

۱.۳ نیاز حیاتی به راهکارهای پیشرفته و مردم‌محور

در مواجهه با این چالش‌ها، نیاز فوری به راهکارهای پیشرفته‌ای وجود دارد که ایمنی شهروندان، فراگیری و پاسخ سریع را در اولویت قرار دهند.

سیستم‌های مؤثر مدیریت بلایا باید نه تنها جنبه‌های فنی پاسخ به بحران را پوشش دهند، بلکه نیازهای روانی، اجتماعی و فرهنگی جمعیت‌های آسیب‌دیده را نیز مدنظر قرار دهند (Hosseini و همکاران، ۲۰۱۶).

 رویکردهای مردم‌محور بر توانمندسازی جوامع با اطلاعات به‌موقع، تضمین توزیع عادلانه منابع و تقویت همکاری میان مقامات و ساکنان تأکید دارند. فناوری نقش کلیدی در تحقق این اهداف ایفا می‌کند.

اپلیکیشن‌های موبایل و پلتفرم‌های شبکه‌های اجتماعی به ابزارهای ضروری برای انتشار اطلاعات و جمع‌آوری بازخورد لحظه‌ای در زمان بلایا تبدیل شده‌اند.

با این حال، این ابزارها اغلب به صورت جداگانه عمل می‌کنند و فاقد ادغام و هوشمندی لازم برای مدیریت مؤثر بحران‌های پیچیده هستند.

سوالات کلیدی برای مسئولین

1. چگونه می‌توان ساختار سازمان جهانی بهداشت را اصلاح کرد تا واکنش سریع‌تر و مؤثرتری به بحران‌های سلامت داشته باشد؟

2. چه سیاست‌ها و مقرراتی باید برای تضمین شفافیت، مسئولیت‌پذیری و اخلاق‌مداری در استفاده از هوش مصنوعی در حوزه سلامت تدوین شود؟

3. چگونه می‌توان منابع مالی، انسانی و تخصصی سازمان جهانی بهداشت را تقویت کرد تا آمادگی بهتری در مدیریت بحران‌ها ایجاد شود؟

4. چه راهکارهایی برای تضمین دسترسی عادلانه به فناوری‌های هوش مصنوعی در همه کشورها و جوامع وجود دارد؟

5. چگونه می‌توان همکاری میان دولت‌ها، دانشگاه‌ها و بخش خصوصی را برای توسعه زیرساخت‌های هوش مصنوعی در مدیریت بحران‌های سلامت افزایش داد؟

6. چگونه می‌توان از هوش مصنوعی به عنوان ابزاری مکمل در کنار تخصص انسانی برای بهبود تصمیم‌گیری و واکنش به بحران‌ها بهره برد؟

7. چه اقداماتی برای جلوگیری از سوگیری، حفظ حریم خصوصی و امنیت داده‌ها در پروژه‌های هوش مصنوعی باید انجام شود؟

سوالات کلیدی برای مردم

1.  هوش مصنوعی چگونه می‌تواند به پیشگیری و کاهش اثرات بلایا و بحران‌های سلامت کمک کند؟

2. چه خطراتی ممکن است در استفاده از هوش مصنوعی در حوزه سلامت وجود داشته باشد و چگونه می‌توان از آن‌ها آگاه شد؟

3. چگونه می‌توان اطمینان حاصل کرد که فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی به همه افراد، صرف‌نظر از محل زندگی و وضعیت اقتصادی، دسترسی داشته باشند؟

4. نقش ما به عنوان شهروندان در حمایت از استفاده اخلاقی و مسئولانه از هوش مصنوعی چیست؟

5. چگونه می‌توان اطلاعات درست و قابل اعتماد درباره هوش مصنوعی و کاربردهای آن در سلامت را دریافت کرد؟

6. در مواجهه با بحران‌های سلامت، چه انتظاراتی باید از سازمان‌های بین‌المللی مانند سازمان جهانی بهداشت داشت؟

7. چگونه می‌توان با مشارکت فعال در جامعه و آگاهی‌بخشی، به بهبود مدیریت بحران‌های سلامت کمک کرد؟

این سوالات می‌توانند به تفکیک نیازها و مسئولیت‌های هر گروه، راهنمای مناسبی برای افزایش آگاهی و تصمیم‌گیری بهتر در حوزه مدیریت بحران‌های سلامت و هوش مصنوعی باشند.

چرا باید درباره مدیریت بحران‌های سلامت بدانیم؟

آیا می‌دانستید که هر جامعه‌ای، حتی کشور ما، ممکن است با بحران‌هایی مانند شیوع بیماری‌های عفونی، بلایای طبیعی یا حتی تهدیدات فناوری روبه‌رو شود؟

این بحران‌ها می‌توانند سلامت، اقتصاد و حتی زندگی روزمره ما را تحت تأثیر قرار دهند. اما چه کسی مسئول هماهنگی جهانی برای مقابله با این بحران‌هاست و هوش مصنوعی چه نقشی در این میان دارد؟

 سازمان جهانی بهداشت (WHO) چیست؟

 سازمان جهانی بهداشت (World Health Organization – WHO) بازوی تخصصی سازمان ملل متحد در حوزه سلامت است که وظیفه دارد کشورها را در مقابله با بحران‌های سلامت یاری کند.

این سازمان با سیاست‌گذاری، آموزش، هماهنگی و حمایت علمی، تلاش می‌کند تا سلامت جهانی را ارتقاء دهد و از گسترش بحران‌ها جلوگیری کند.

 هوش مصنوعی چگونه به مدیریت بلایا کمک می‌کند؟

 هوش مصنوعی (Artificial Intelligence – AI) به فناوری‌هایی گفته می‌شود که می‌توانند داده‌های بسیار زیادی را تحلیل کنند و به تصمیم‌گیری‌های سریع‌تر و دقیق‌تر کمک نمایند.

در حوزه سلامت، هوش مصنوعی می‌تواند:

 •  شیوع بیماری‌ها را پیش‌بینی کند.

•  هشدارهای زودهنگام درباره بلایا صادر کند.

•  داده‌های محیطی و اجتماعی را سریع تحلیل کند.

•  منابع امدادی را بهینه تخصیص دهد.

•  به پزشکان و مدیران سلامت برای تصمیم‌گیری بهتر کمک کند.

چرا باید مراقب استفاده از هوش مصنوعی باشیم؟

هرچند هوش مصنوعی می‌تواند کمک بزرگی باشد، اما اگر به‌درستی مدیریت نشود، ممکن است مشکلاتی ایجاد کند؛ مثلاً:

•  داده‌های نادرست یا مغرضانه تولید کند.

•  حریم خصوصی افراد به خطر بیفتد.

•  اطلاعات نادرست در اختیار مردم قرار گیرد.

•  دسترسی نابرابر به فناوری‌ها باعث افزایش فاصله طبقاتی شود.

شش اصل کلیدی برای استفاده مسئولانه از هوش مصنوعی در سلامت

سازمان جهانی بهداشت شش اصل مهم را برای استفاده اخلاقی و ایمن از هوش مصنوعی در سلامت معرفی کرده است:

1.  حفاظت از خودمختاری انسان‌ها

2.  ارتقاء رفاه و ایمنی انسان

3. شفافیت و قابل فهم بودن عملکرد هوش مصنوعی

4.  مسئولیت‌پذیری و پاسخگویی

5.  فراگیری و برابری در دسترسی

6.  پایداری و پاسخگویی هوش مصنوعی

نقش‌های کلیدی سازمان جهانی بهداشت در بحران‌ها

•  هشدار زودهنگام و ارزیابی ریسک: جمع‌آوری داده‌ها و شناسایی تهدیدات سلامت.

•  هماهنگی واکنش جهانی: بسیج منابع و صدور دستورالعمل‌های بین‌المللی.

•  حمایت علمی و فنی: آموزش، تدوین استانداردها و تسهیل دسترسی به دارو و واکسن.

•  تنظیم مقررات بین‌المللی: الزام کشورها به همکاری و اطلاع‌رسانی.

• مقابله با اطلاعات نادرست: آموزش عمومی و انتشار اطلاعات صحیح.

• حمایت از کشورهای کم‌درآمد: ارائه کمک‌های فنی و تجهیزاتی.

دستاوردها و چالش‌ها

دستاوردها:

• ارتقاء همکاری جهانی

• هشدارهای به‌موقع

• حمایت از توسعه واکسن‌ها

• مقابله با اطلاعات نادرست

•  تقویت زیرساخت‌های سلامت

چالش‌ها:

• کندی واکنش در برخی بحران‌ها

• فشارهای سیاسی

• محدودیت اجرایی

• کمبود منابع مالی

• چالش‌های حقوق بشری

مسئولین چه نقشی دارند؟

نقش و وظایف مسئولین در مدیریت بلایا و بحران‌های سلامت با محوریت هوش مصنوعی و ایمنی

با توجه به اهمیت مدیریت علمی و هوشمند بحران‌های سلامت و تأکید سازمان جهانی بهداشت بر استفاده ایمن و اخلاقی از هوش مصنوعی، مسئولین در سطوح ملی و محلی نقش کلیدی و چندبعدی دارند.

مهم‌ترین وظایف و نقش‌های مسئولین به شرح زیر است:

 ۱. سیاست‌گذاری و تدوین مقررات هوشمندانه

• تدوین سیاست‌ها و مقررات شفاف، اخلاق‌محور و پاسخگو برای استفاده از هوش مصنوعی در سلامت، به‌گونه‌ای که حقوق بیماران، حریم خصوصی و امنیت داده‌ها حفظ شود.

• تنظیم مقررات برای جلوگیری از سوگیری و تبعیض در الگوریتم‌های هوش مصنوعی و تضمین عدالت در دسترسی به فناوری‌ها.

• ایجاد سازوکارهای نظارت و ارزیابی مستمر بر عملکرد سامانه‌های هوش مصنوعی و واکنش به بحران‌ها.

۲. تقویت زیرساخت‌ها و منابع

• سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های فناوری اطلاعات سلامت، شبکه‌های داده، امنیت سایبری و تجهیزات مورد نیاز برای مدیریت بلایا.

• تأمین منابع مالی، انسانی و تخصصی برای ارتقاء آمادگی، واکنش و بازسازی پس از بحران‌ها.

• حمایت از پژوهش و توسعه در حوزه هوش مصنوعی سلامت و تشویق نوآوری داخلی.

۳. آموزش و توانمندسازی نیروی انسانی

• برگزاری دوره‌های آموزشی و کارگاه‌های تخصصی برای مدیران، پزشکان و کارشناسان فناوری اطلاعات سلامت درباره کاربردها، فرصت‌ها و مخاطرات هوش مصنوعی.

•  توانمندسازی تیم‌های واکنش سریع با استفاده از ابزارهای هوشمند و تحلیل داده‌های بلادرنگ.

۴. تضمین شفافیت، پاسخگویی و مشارکت عمومی

•  اطلاع‌رسانی شفاف و به‌موقع به مردم درباره تهدیدات سلامت، نحوه استفاده از هوش مصنوعی و نتایج اقدامات انجام‌شده.

• ایجاد بستر مشارکت عمومی و دریافت بازخورد از شهروندان، متخصصان و ذینفعان مختلف برای بهبود سیاست‌ها و عملکردها.

•  تقویت اعتماد عمومی از طریق شفاف‌سازی فرآیندها و پاسخگویی به نگرانی‌های جامعه.

۵. ترویج عدالت و دسترسی همگانی

• تضمین دسترسی عادلانه به فناوری‌های نوین سلامت برای همه اقشار جامعه، به‌ویژه مناطق محروم و آسیب‌پذیر.

•  کاهش نابرابری‌های دیجیتال و جلوگیری از تبدیل فناوری به عامل جدیدی برای شکاف طبقاتی.

۶. توسعه همکاری‌های بین‌بخشی و بین‌المللی

• افزایش همکاری میان دولت، دانشگاه‌ها، بخش خصوصی و سازمان‌های بین‌المللی برای توسعه زیرساخت‌ها و تبادل دانش.

• استفاده از تجارب موفق جهانی و مشارکت فعال در برنامه‌های بین‌المللی مانند مقررات بین‌المللی سلامت (IHR)، اهداف توسعه پایدار (SDGs) و چارچوب سندای (Sendai Framework).

۷. رعایت اصول اخلاقی و ایمنی در استفاده از هوش مصنوعی

• پایبندی به شش اصل کلیدی سازمان جهانی بهداشت شامل: حفظ خودمختاری انسان، ارتقاء رفاه و ایمنی، شفافیت، مسئولیت‌پذیری، فراگیری و پایداری.

• مدیریت ریسک‌های اخلاقی و فنی همچون سوءاستفاده از داده‌ها، تولید اطلاعات نادرست و تهدیدات امنیتی.

مسئولین باید با رویکردی آینده‌نگر، شفاف و مشارکتی، ضمن بهره‌گیری از فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی، زمینه را برای ارتقاء ایمنی، عدالت و کارآمدی در مدیریت بلایا و بحران‌های سلامت فراهم کنند.

این امر تنها با سیاست‌گذاری هوشمند، سرمایه‌گذاری هدفمند، آموزش تخصصی و جلب مشارکت عمومی و بین‌المللی محقق خواهد شد.

مردم چه نقشی دارند؟

•  آگاهی و آموزش: اطلاعات درست درباره هوش مصنوعی و سلامت را از منابع معتبر دریافت کنید.

• حمایت از استفاده اخلاقی: از مسئولین بخواهید که اصول اخلاقی را در استفاده از فناوری‌ها رعایت کنند.

•  مشارکت فعال: در برنامه‌های آگاهی‌بخشی و آموزش عمومی شرکت کنید.

•  انتظار شفافیت: از سازمان‌ها و دولت‌ها شفافیت و پاسخگویی بخواهید.

نتیجه‌گیری

هوش مصنوعی و سازمان جهانی بهداشت می‌توانند با همکاری یکدیگر، مدیریت بحران‌های سلامت را بهبود بخشند و جان میلیون‌ها نفر را نجات دهند.

اما این موفقیت تنها در صورتی حاصل می‌شود که اصول اخلاقی، شفافیت، آموزش عمومی و دسترسی عادلانه به فناوری رعایت شود.

نقش ما به عنوان شهروندان، آگاهی، پرسشگری و مشارکت فعال در جامعه است تا آینده‌ای سالم‌تر و ایمن‌تر بسازیم.

منابع:

 Subrahmanyam, S. (2025). The role of AI in crisis management and disaster response. In Citizen-centric artificial intelligence for smart cities (pp. 227–260). IGI Global. https://doi.org/10.4018/979-8-3693-7832-8.ch010

World Health Organization. (2019). Health emergency and disaster risk management framework (ISBN 978-92-4-151618-1). https://iris.who.int/bitstream/handle/10665/326106/9789241516181-eng.pdf