آرینا خبر - ابوریحان بیرونی (ابوریحان محمد بن احمد بیرونی) (۳۶۲-۴۴۰ ق)، دانشمند بزرگ ایرانی، ریاضیدان، ستاره‌شناس، داروشناس، فیلسوف و تاریخ‌نگار نامدار ایرانی مسلمان در قرن پنجم هجری است که در در شهر غزنه  در 12 شهریور 427 خورشیدی درگذشت.

همچنین، او در علوم مختلف تاریخ، جغرافیا، فیزیک، متبحر بود و در هر کدام کتب ارزشمندی ارائه نمود.

وی به زبان‌های خوارزمی، فارسی، عربی، و سانسکریت مسلط بود و با زبان‌های یونانی باستان، عبری توراتی و سُریانی آشنایی داشت.

بیرونی یک «نویسندهٔ بی‌طرف» در نگارشِ باورهای مردمِ کشورهای گونه‌گون بود و به‌پاسِ پژوهش‌های قابلِ توجهش، با عنوانِ اُستاد شناخته شده است.

«آثار الباقیه» و «التفهیم» از تألیفات مهم اوست.

لقب بیرونی به ابوریحان به دلیل تولدش در حومه (بیرون) شهر خوارزم داده شده است.

همچنین گفته‌اند چون بیشتر عمرش را خارج از خوارزم گذرانده، این لقب را گرفته است.

او از بزرگترین دانشمندان علوم مختلف در قرون وسطی بود و به عنوان پدر انسان‌شناسی و هندشناسی شناخته می‌شود.

درباره مذهب بیرونی می توان گفت که او در کتاب «آثار الباقیه» خود که مربوط به نخستین دوران فعالیت علمی اوست، پس از ذکر نام حضرت علی علیه السلام و خاندان پیامبر صلی الله علیه وآله از عبارتهای دعایی معمول بین شیعیان استفاده نموده است که نشان از شیعه بودن او دارد.

دلبستگی او به ائمه علیهم السلام بخصوص هنگام ذکر تفصیل واقعه عاشورا و غدیر خم و واقعه مباهله آشکار می‌شود.

این دانشمند بزرگ ایرانی اپیکتوگرام یا تصویرنگاشت یعنی چگال سنج (ابزاری برای سنجش وزن مخصوص در فیزیک) را اختراع نمود که با آن وزن مخصوص چیزها تعیین می‌شود.

ابوریحان بیرونی در کتاب «الاسطرلاب» روشی برای محاسبهٔ شعاع زمین ارائه می‌کند (بوسیلهٔ افتِ افق وقتی از ارتفاعات به افق نگاه می‌کنیم).

بعدها در کتابِ «قانون مسعودی» ابوریحان عملی کردن این روش توسط خود را گزارش می‌دهد.

ابوریحان بیرونی اولین کتاب خود یعنی کتاب «آثارالباقیه عن‌القرون الخالیه» را در گرگان نوشت و آن را به امیر قابوس بن وشمگیر تقدیم کرد.

کتاب «مقالید علم الهیئه ما یحدث فی سطح بسیط الکره »

ابوریحان بیرونی بعد از ری، به دربار آل باوند رفت و در آنجا کتاب « مقالید علم الهیئه ما یحدث فی سطح بسیط الکره » را تالیف کرد.

ابوریحان بیرونی در حدود سال‌ ۴۰۷ هجری قمری به کار رصد مشغول شد.

او رصدهای خود را در کاخ مامون بن مامون در دربار خوارزم انجام می‌داد.

ابوریحان در این زمان با حمایت‌های امیر، دستگاه رصدی ساخته و نام آن را «حلقه شاهیه» نهاده بود.

این آخرین رصد او در خوارزم بود...

کتاب «تحدید نهایات الاماکن»

1.    تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن، در تعیین سمت قبله برای شهر غزنه.

«تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن» کتابی است به زبان عربی و موضوع اصلی آن تعیین مختصات جغرافیایی مناطق مختلف به روش جغرافیای ریاضی (نجومی) است.

ابوریحان بیرونی فهرست کتاب‌های خود را تا سال ۴۲۷ ق. یعنی ۶۵ سالگی اش،‌ ۱۱۳ نسخه شمرده است، که بیشتر به ریاضیات، نجوم و مطالب وابسته بدانها اختصاص دارد.

غالب تألیفات بیرونی به زبان عربی، یعنی زبان علمی عالم اسلام و ایران بوده است.

نویسنده و مترجم: دکتر حسن صیامیان، دانشیار دانشگاه علوم پزشکی مازندران